Ρόζα Εσκενάζυ: ένας κρυμμένος θησαυρός που περιμένει να τον ανακαλύψουμε

Από τη δημοσιογράφο Χάρη Ποντίδα

Την εποχή που η Ρόζα Εσκενάζυ τραγουδούσε το «Πρέζα όταν Πιείς» (μουσική Σώσου Ιωαννίδη και στίχο Αιμίλιου Σαββίδη), η μέση καλοστεκούμενη νοικοκυρά της πρωτεύουσας ονειρευόταν να βρεθεί σε κάποιες από τις λαϊκές επιθεωρήσεις του κέντρου ή να χορέψει φοξ τροτ και τανγκό στα «τέια » που οργανώνονταν δις εβδομαδιαίως (τουλάχιστον) στα χορευτικά στέκια της πόλης.

Μιλάμε για την εποχή του μεσοπολέμου, πριν τη δικτατορία του Μεταξά, όπου παρά τις απανωτές «σεισμικές δονήσεις» σε πολιτικό επίπεδο που κορυφώνονται με την Μικρασιατική Καταστροφή, παρατηρεί κανείς ένα κύμα ευφορίας και εξωστρέφειας στην Αθηναίικη Belle Epoque – κύμα που συμβάδιζε με όλη την υπόλοιπη δυτική Ευρώπη μετά το τέλος του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου.

Είναι μια χρονική συγκυρία όπου μπορεί η εμφάνιση της κάθε καλοστεκούμενης νεαρής Αθηναίας να λοξοκοίταζε και να «έκλεβε» από την ευρωπαϊκή μόδα, ο ηθικός κώδικας, όμως, που οδηγούσε το παρόν και το μέλλον της, ήταν σαφής και απαρέγκλιτος: Πατρίς Θρησκεία Οικογένεια. Κορώνα στο κεφάλι της ο σύζυγος. Ο πατέρας. Ο άντρας. Και το δικαίωμα ψήφου μια τρελή απαίτηση κάτι περίεργων θηλυκών που μιλούσαν για την χειραφέτηση της γυναίκας.

Σχετικά άρθρα: Ρωξάνδρα Στούρτζα, μια ιστορία αγάπης

– Ηλέκτρα Αποστόλου: Η «άγνωστη» αγωνίστρια της Εθνικής Αντίστασης και υπέρμαχος των γυναικείων δικαιωμάτων

Οι μόνες γυναίκες που δεν υπακούουν

Δεν ξέρω αν τα κορίτσια που τραγουδούσαν στα πάλκα των Καφέ Αμάν και των λαϊκών καφενείων του Πειραιά και της Αθήνας ενδιαφέρονταν για τη χειραφέτηση της γυναίκας, η ζωή τους όμως δείχνει ότι μάλλον καρφάκι δεν τους καιγόταν – είτε για το φεμινιστικό κίνημα, είτε για τα «χρηστά ήθη» των καλών δεσποινίδων της εποχής.

Πρόσφυγες κατά κύριο λόγο, που έφτασαν στα αστικά κέντρα της Ελλάδας με τις καραβιές των διασωθέντων μετά την σφαγή του 1922 κουβάλησαν μαζί τους τον πολιτισμό και τα τραγούδια τους και στάθηκαν ίσες προς ίσον μέσα στον ανδροκρατούμενο κόσμο του περιθωρίου όπου ρίζωσε και αναπτύχθηκε το Ρεμπέτικο. Γλεντοκοπούσαν, κάπνιζαν, ερωτεύονταν, έπιναν, ζούσαν με μια ελευθερία που ξέφευγε από κάθε κλοιό και κάθε “political correctness” της εποχής εκείνης. Ουδεμία σχέση βέβαια με τον συντεταγμένο λόγο των αφυπνισμένων φεμινιστριών τύπου Καλλιρρόης Παρρέν. Όμως ποιος μπορεί να αρνηθεί ότι οι τύπισσες εκείνες των «χαμαιτυπείων» ήταν οι πρώτες που τόλμησαν να ζήσουν όπως το ήθελε η καρδιά τους –κι αυτό πάει πέρα από κινήματα, συμφέροντα ή πολιτική.

Και ερχόμαστε στη Ρόζα Εσκενάζυ και τον βίο της- «βίος και πολιτεία» όπως θα έλεγε με ύφος η μάνα μου, κουνώντας παράλληλα και το χέρι της (προς ισχυροποίηση του υπονοουμένου). Η μαμά, βλέπετε, ήταν παιδί μεσοαστών εμπόρων. Έμενε στο Θησείο. Πήγαινε σε ιδιωτικό. Μάθαινε και γαλλικά. Αλίμονο αν είχε σχέση με τις «μπύρες» (μουσικά καφενεία) και τις πιάτσες των μουσικών που ξεπηδούσαν η μια μετά την άλλη στις Τζιτζιφιές, στην Δραπετσώνα, την Κοκκινιά και την Ομόνοια.

Μια σταρ του Ρεμπέτικου

Προς τα τέλη του ’30, όμως, η Ρόζα Εσκενάζυ ήταν ήδη ένα όνομα που είχε ξεπεράσει τις «τάξεις» των ακραιφνών φαν των σμυρναίικων αμανέδων και του ρεμπέτικου, έχοντας μάλιστα, εκτός από διαρκή δράση στις ταβέρνες και τα μουσικά καφενεία του κέντρου και μια πλούσια δισκογραφία με πάνω από 300 φωνογραφημένα τραγούδια πολλά απ’ τα οποία είχαν γίνει σουξέ…

Παιδί από φτωχή εβραϊκή οικογένεια της Κωνσταντινούπολης, μετακόμισαν οικογενειακώς στην Θεσσαλονίκη εκεί, λίγο μετά το γύρισμα του αιώνα, όταν η Σάρα ήταν ακόμη κοριτσάκι. Σάρα Σκεναζί. Του Αβραάμ και της Βίδα (στα ισπανικά σημαίνει ζωή). Νισίμ και Σάμη –τα δυο της αδέρφια. Ακριβή ημερομηνία γέννησης δε θα μάθουμε ποτέ (έκρυβε τα χρόνια της), όμως υπολογίζουμε ότι πρέπει να γεννήθηκε γύρω στο 1895. Λέγεται ότι τα πρώτα της βήματα στο πάλκο η Σάρα τα έκανε στην πολυπολιτισμική και ακόμα υπό τουρκική κατοχή Θεσσαλονίκη κρυφά από την οικογένεια σε ηλικία 14 ετών -ως χορεύτρια κατ αρχήν που είχε και ωραία φωνή. Το 1920 τραγουδούσε σε καμπαρέ, συνοδεία κλασσικών ορχηστρών με βιολί και ούτι, ενώ γύρω στο 1922 κατέβηκε στην Αθήνα με ένα θίασο «βαριετέ».

Συνομήλικη σχεδόν με μια άλλη «ανυπότακτη» προσφυγοπούλα που τότε θα άρχιζε την καριέρα της –μιλώ για την Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου που αψηφώντας και εκείνη τις νόρμες της εποχής, θα «σάλπαρε» το 1924 με ένα μπουλούκι στην επαρχία- η νεαρή Σάρα που αργότερα θα γινόταν Ρόζα, θα εύρισκε σιγά σιγά τον δρόμο της στο πάλκο τραγουδώντας ελληνικά, τούρκικα και σεφαραδίτικα τραγούδια μια που η μητρική της γλώσσα ήταν τα ισπανοευραικά. Ηταν η εποχή που οι κομπανίες των Μικρασιατών μουσικών άρχισαν να παίζουν σε καφενεία γύρω από την Ομόνοια και τα ονόματα των Παναγιώτη Τούντα, Σπύρου Περιστέρη, Δημήτρη Σέμση ή Σαλονικιού, Βαγγέλη Παπάζογλου κ.α φιγουράριζαν στις αφίσες της εποχής.

Εδώ μικρή διευκρίνιση που αφορά και την προσωπική της ζωή. Ενώ για τους σταθμούς της ζωής της Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου δεν υπάρχουν κενά (παρόλο που η ίδια έγινε μύθος μεταχρονολογημένα, καμιά 50αριά χρόνια μετά τον θάνατο της) ο εν ζωή μύθος την εποχή του μεσοπολέμου, η Ρόζα των μεγάλων σουξέ – «Δημητρούλα» (που επανέφερε η Χάρις Αλεξίου στα 70ς) «Χαρικλάκι», «Κάτω στα Λεμονάδικα» «Γύφτισσα», «Λιλή η Σκανταλιάρα», «Τα κεριά τα σπαρματσέτα» , «Ναυτάκι» κ.ά- έχει μπόλικη πάχνη και αντιφάσεις στο βιογραφικό της.

Μύθοι και Αλήθειες

Αν ψάξει κανείς σε ελληνικά σάιτ και καταγραμμένες πηγές, θα βρει ότι όταν ήταν ακόμα στην εφηβεία, ερωτεύτηκε τον κατά πολύ μεγαλύτερο της Γιάγκο Ζαρντινίδη με τον οποίο απέκτησε ένα γιο, τον Παράσχο. Η οικογένεια όμως του Παράσχου, εύπορη οικογένεια, από την Καπαδοκία, δεν ενέκρινε την σχέση με την αμφιβόλου ηθικής Σάρα. Που επί πλέον ήταν και εβραία.

Ο μύθος no1 λέει ότι το ζεύγος κλέφτηκε γύρω στο 1913, ότι ο Ζαρντινίδης πέθανε το 1917 και ότι η ανύμφευτη μωρομάννα Σάρα που εκείνο το διάστημα άλλαξε το όνομα της σε Ρόζα , προκειμένου να ακολουθήσει το όνειρο της χωρίς βαρίδια, έδωσε τον μικρό Παράσχο για υιοθεσία σε ένα οικοτροφείο στην Ξάνθη. Η οικογένεια του Ζαρντινίδη όμως συμφώνησε να υιοθετήσει το παιδί που αργότερα πρόκοψε και έγινε ανώτερος αξιωματικός στην Ελληνική αεροπορία. Η επόμενη φάση,-πριν το 1920 δηλαδή- θα βρει την Ρόζα στην Αθήνα, δίπλα σε δύο αρμένισες καλλιτέχνηδες του καμπαρέ που την ξεχώρισαν γιατί μιλούσε τούρκικα και είχε ταλέντο στο τραγούδι.

Τι λέει ο μύθος no2; Κατά τα λεγόμενα του Ισραηλινού κινηματογραφιστή Ρόι Σερ, που το 2011 παρουσίασε το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ «Καναρίνι μου Γλυκό»- μια διεθνή συμπαραγωγή που ακολουθεί βήμα βήμα τον βίο της Ρόζας, από την Κων/Πολη, την Θεσσαλονίκη, την Αθήνα ως και το μικρό χωριό «Στόμιο» (στον Κορινθιακό κόλπο) όπου βρίσκεται ο τάφος της- οι ημερομηνίες του έρωτα της με τον Ζαρντινίδη, μετατίθενται καμιά 15ετια μετά. Ο Ρόι Σερ πρόλαβε εν ζωή, τον κατεξοχήν βιογράφο της και έγκυρο μελετητή του Ρεμπέτικου Κώστα Χατζηδουλή και σύμφωνα με τα λεγόμενα του, το παιδί της το έδωσε για υιοθεσία το 1934, όταν η Ρόζα ήταν ήδη στην Αθήνα και ανερχόμενο όνομα στο Ρεμπέτικο το οποίο περνούσε σιγά σιγά την πρώτη φάση της αστικοποίησης του.

Και στη μια εκδοχή, όμως, και στην άλλη, η ουσία παραμένει μία. Δεν επικροτεί κανείς την απόφασή της να απαλλαγεί απ’ το παιδί της- είναι αυτονόητο αυτό. Όμως, με δεδομένα τα σφιχτά ήθη της εποχής και τον ανδροκρατούμενο χώρο όπου δρούσε δε γίνεται να μη δει κανείς ότι κέρδισε σεβασμό και επιτυχία και μάλιστα θέτοντας καινούργιους όρους στην νεόκοπη αγορά του δίσκου αλλά και των λαικών πάλκων. Λίγο μετά από τις πρώτες της ηχογραφήσεις στην Columbia (πριν το 1930), πορεία που θα συνεχιζόταν αδιάκοπα για πάνω από 30 χρόνια, ξεκίνησε να εμφανίζεται στον «Ταύγετο» στην Ομόνοια με την κομπανία του Παναγ. Τούντα και το μεροκάματο της έφτασε το αστρονομικό ποσό των 200 δραχμών. Πρωτόγνωρο για την εποχή ήταν και το αποκλειστικό συμβόλαιο που έκλεισε με την Columbia το 1932, σύμφωνα με το οποίο της αναλογούσε το 5% για κάθε δίσκο που πουλιόταν.

Η Ρόζα με τα σμυρναίικα τραγούδια της. Τους αμανέδες. Τους καρσιλαμάδες. Τα ζεϊμπέκικα. Ρόζα και «Λιλή η Σκανταλιάρα», «Αντε ρε Μόρτη Πειραιώτη», «Σαν ρουφάω το κρασί» και «…από το βράδυ ως το πρωί/ με πρέζα στέκω στη ζωή/ κι όλο τον κόσμο κατακτώ /την άσπρη σκόνη όταν ρουφώ».

Είπαμε, ακόμη δεν έχει επιβληθεί η λογοκρισία του Μεταξά (1937) και οι λαϊκές ρεμπέτικες ορχήστρες που βγαίνουν σιγά σιγά από την σκιά των τεκέδων «διηγούνται» την πραγματικότητα μια άλλης Ελλάδας που δεν …ακκίζεται με φοξ τροτ και τσάρλεστον.

Μάλλον Αδικημένη

Η Ρόζα είναι η βασίλισσα εκείνης της περιόδου. Μια γυναίκα «βίος και πολιτεία» (όντως το έχω ακούσει από την μάννα μου αυτό) που σύμφωνα με τους ειδικούς έχει σημαντική συνεισφορά στο ρεμπέτικο τραγούδι και πιο συγκεκριμένα στην Σμυρναίικη σχολή. Ηχογράφησε εκατοντάδες τραγούδια, πριν τον πόλεμο έπαιξε με ρεμπέτικες κομπανίες σε χώρες των Βαλκανίων, έζησε και δούλεψε ένα διάστημα και στην Αμερική μετά την κατοχή, πλούτησε, τα «έφαγε» (κυρίως σε ακριβά κοσμήματα), ερωτεύτηκε, έζησε την ζωή της στο φουλ.

«Σενάριο» ζωής για μια και δυο ταινίες. Όμως θεωρώ ότι είναι μάλλον αδικημένη φιγούρα και για έναν λόγο επιπλέον. Πέρα από την καλλιτεχνική της οντότητα και το μύθο της που έλαμψε ως τα τέλη του 50 , είναι αντιπροσωπευτικό παράδειγμα ενός κόσμου που έχει χαθεί προ πολλού.

Αλλωστε έτσι το είδε και ο Ρόι Σερ που ουδεμία σχέση είχε (βέβαια) με τον κόσμο αυτό ως την μέρα που βρέθηκε σε ένα μπαρ του Τελ Αβιβ όπου μια κομπανία νεαρών Ισραηλινών τον έφερε σε επαφή με το ρεπερτόριο της Ρόζας μεταφρασμένο στα εβραίικά. Η Ρόζα έγινε ξαφνικά η …μούσα του. Η ηρωίδα που έζησε και ένωσε με την φωνή της τρεις πολιτισμούς (ελληνικό τουρκικό και εβραϊκό) με όλα τα συν και τα πλην που αυτό συνεπαγόταν για τα χρόνια εκείνα. «Αυτό που με ενδιέφερε», εξηγούσε σε συνέντευξη του στην εφημερίδα Haaretz, «ήταν το πολιτισμικό υπόβαθρο μέσα στο οποίο έζησε και δημιούργησε».

Να πούμε εδώ ότι προς το τέλος της ζωής της, ο δεύτερος σύντροφος της –ο κατά 20 χρόνια νεότερος της Χρίστος Φιλιπακόπουλος που γνώρισε όταν εκείνη ήταν 50 ετών περίπου και ο οποίος την φρόντισε έως το τέλος – την βάφτισε Χριστιανή τρια χρόνια πριν τον θάνατό της το 1980. Η άλλοτε λαμπερή Ρόζα, που πρόλαβε να εμφανιστεί και στην μαυρόασπρη ΕΡΤ στα 70ς από την γενιά που ξανανακάλυψε το ρεμπέτικο (βλέπε Χάρις Αλεξίου) είχε διαγνωσθεί με Alzheimer. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Σερ, πολλές φορές ο Φιλιππακόπουλος την έψαχνε στους δρόμους και την έβρισκε να ψάχνει…θησαυρούς στα σκουπίδια. Μέσα από τα ανήψια του Φιλιππακόπουλου, αλλά και την μετέπειτα σύζυγο του Βούλα, κατάφερε να βρει και τον τάφο της Ρόζας στο «Στόμιο». Εως το 2008, 28 χρόνια, δηλαδή, αφού είχε ταφεί εκεί, το ακριβές μνήμα παρέμενε άγνωστο. Γιατί; Γιατί «όταν υπάρχουν τόνοι βρωμιάς πάνω σε ένα μνήμα, και δεν υπάρχει και το όνομα γραμμένο πουθενά, δεν ξέρεις ποιος βρίσκεται εκεί μέσα. Η 83χρονη όμως Βούλα αν και δεν ήταν εύκολο να περπατήσει, τους οδήγησε στο μνήμα. «Ηθελε» λέει ο Σερ- «εμείς που κάναμε το ντοκιμαντέρ για την Ρόζα να την βοηθήσουμε να πληρώσει για τα μνήματα των δυο της γιών (από πρώτο γάμο) που ήταν θαμμένοι κι εκείνοι εκεί. Οσο για την απάντηση που δίνει ο Σερ όταν τον ρωτούν ποιος πλήρωσε τα έξοδα για το μνήμα της Ρόζας; “Το 2008 όταν ο ανηψιός του Φιλιππακόπουλου ψηφίστηκε πρόεδρος του πολιτιστικού κέντρου της περιοχής, έφτιαξε τον τάφο της προσβλέποντας στο ενδιαφέρον των τουριστών».